Koos Vos is voorzitter van de Heemkundekring Vredewold West. Als auteur van het Plan Dallandschap Oude Riet is hij betrokken bij het behoud van de Landschaps- en Cultuurhistorie van het Westerkwartier. Daarnaast schrijft hij verhalen, geeft hij lezingen en zet hij zich in voor de ontwikkeling van Recreatie en Toerisme in onze regio. Hieronder beschrijft hij in een serie artikelen thematisch de vele toeristische parels die het Westerkwartier rijk is. Deze blijken van een niveau, die een kijkje of vakantiebezoek beslist rechtvaardigen. Als eerste een artikel over de vele molens die het Westerkwartier rijk is.
In het Westerkwartier hebben ooit 270 molens gestaan. Veertien molens zijn nog in functie. Interessante bijzonderheden en leuke bezoekmogelijkheden zetten we hieronder voor u op een rij. Een mooi uitgangspunt voor een molentocht door het Westerkwartier!
We starten bij molen ‘De Meeuw’, Hunzeweg 38, Garnwerd. Openingstijd: op zondagen van 14.00-17.30 u. Bouwjaar 1851. De naam De Meeuw is pas in 1943 gegeven. De molen meet bijna 7 meter. Doordat hij bovenop de dijk van het Reitdiep is gebouwd, is hij daardoor in wijde omgeving zichtbaar. In de korenmolen worden streek- en huisvlijtproducten verkocht uit Garnwerd en wijde omgeving.
Iets verder naar het zuiden staat ‘Molen Eolus’, Aduarderdiep 3, Den Ham. Eolus betekent god van de wind. Geopend voor publiek op afspraak (050-3021284). Bouwjaar 1821. Het is een poldermolen met vijzel. Veel molens in Nederland dragen deze naam. Bijna altijd zijn dit korenmolens. Deze prachtige poldermolen aan het Aduarderdiep vormt daarop dus een unieke uitzondering!
Via Aduard en Den Horn komen we uit bij Korenmolen ‘Eben Haëzer’, het Molenpad 3 in Enumatil. Geopend voor publiek op afspraak (0594-506228). De naam van de molen heeft een Bijbelse oorsprong en heeft de toepasselijke betekenis Steen der Hulp. De molen is in 1907 gebouwd door molenmaker Hazenberg uit Briltil, ter vervanging van de voorganger die in 1906 was afgebrand. Die molen was al gebouwd in 1834. De molen is hoog en domineert van verre heel fraai de silhouet van het dorp.
Van Enumatil gaan we via de Pasop en Boerakker door naar ‘De Nieberter Molen’, Molenweg 62 in Niebert. Elke 1e en 3e zaterdag van de maand van 14.00 tot 17.00 uur is de molen te bezichtigen. Sinds 2011 is de molen is eigendom van Het Groninger Landschap. Voor afspraken en voor inlichtingen belt u met het Groninger Landschap : 050-5892714. Tip: bekijk de activiteitenkalender voor actuele activiteiten in de molen.
Een heel bijzondere molen, want deze molen zonder naam is de enige zeskante stellingmolen in de provincie Groningen en de hoogste zeskant van heel Nederland! Overige molens zijn of achtkantig of hebben een cirkelvorm. De molenaar maalt enkele keren per week graan voor bakkers en particulieren in de omgeving.
Via Boerakker en de Jouwer gaan we weer noordwaarts naar de achtkante poldermolen ‘De Eendracht’, Provincialeweg 7 Sebaldeburen . Deze molen is in de regel open op zaterdagen en na telefonische afspraak, 0594 - 612700. De molen is bereikbaar via de Provincialeweg, tussen Grootegast en Sebaldeburen. Route: ruim 500 meter na einde bebouwde kom Sebaldeburen, rechts afslaan, ingang toegangsweg tussen huisnummers 5 en 9. De toegang is gratis!
Tot 1970 was de molen nog beroepsmatig als gemaal in gebruik. De molenaar woont in het molenaarshuis bij de molen en laat de molen nog af en toe de polder bemalen. Vlak bij het molenaarshuis staat ook een werkend schaalmodel van De Eendracht. In 2017 is bij de molen een voormalige praatpaal geplaatst, afkomstig van de A 27 bij Hoevelaken. De praatpaal dient als informatiezuil voor passanten, die over het fietspad langs de molen rijden.
Langs Lutjegast en Eibersburen reizen we daarna door naar “De Hilmahuistermolen’, Oude Dijk 4 te Visvliet. De molen kan op afspraak worden bezichtigd, telefoon: 0597 – 413619. Deze poldermolen is in 1868 gebouwd en staat aan de spoorlijn Groningen-Leeuwarden, even ten zuiden van de Lauwers aan de Friese grens. Het is een houten achtkante molen, met riet gedekt, staande op stenen veldmuren. Tegenwoordig wordt de molen alleen nog ingezet voor noodbemaling en voor demonstraties voor bezoekers. Als de molen draait en de blauwe wimpel uit is, dan is de molen opengesteld. De molen is in eigendom van de Stichting Groninger Poldermolens. In het open landschap aan de oevers van de Lauwers is deze molen een zeer markant punt.
We slaan af richting Gaarkeuken en komen aan bij ‘De Westerhorner Molen’, Poelweg 9, Grijpskerk. Zo gauw de molen draait is hij te bezoeken én op afspraak natuurlijk: 0594 – 213419. De molen ligt aan het Poeldiep, op 200 m. afstand van de spoorlijn Groningen – Leeuwarden. Deze poldermolen werd gebouwd in 1829 ter vervanging van een molen die begin april in dat jaar afbrandde. Die voorganger was gebouwd in 1813 en heeft dus maar een kort leven gehad. Daarvóór was er tot 1813 nog een 1e voorganger, maar daar is alleen van bekend dat het ‘een watermolen’ was.
Langs de sluizen gaan we daarna via Hoendiep – Noordzijde naar ‘De Zwakkenburger Molen’, Hoendiep Noordzijde 65, Gaarkeuken. Deze poldermolen is op afspraak te bezoeken: 0594 – 213572. Vroeger stond deze molen uit 1865 direct ten zuiden van de spoorlijn die tegelijk met de bouw van de molen werd aangelegd, op een locatie midden tussen het Hoerediep en het Niezijlsterdiep, ongeveer een kilometer ten zuiden Niezijl. De molen is genoemd naar polder- en waterschap Zwakkenburg, gelegen in de driehoek tussen het Hoerediep, Niezijlsterdiep, en tegenwoordig het Van Starkenborghkanaal. De naam Zwakkenburg kan afgeleid zijn van de familienaam Swackenborgh of Swackenburgh. In 2002 werd de molen afgebroken. Na een lange restauratie door de fa. Molema te Heiligerlee is de molen in 2003 iets zuidelijker weer opgebouwd en op 10 oktober 2003 weer in het werk gesteld. Sindsdien is de molen regelmatig op vrijwillige basis in bedrijf, één van de molenaars in Roel Lode, de derde generatie Lode die de molen bedient en nog steeds in de oude molenaarswoning woont.
Verder langs het Hoendiep/van Starkenborghkanaal gaan we naar koren- en pelmolen ‘Fortuna’, Schipperstraat 2A, Noordhorn. In de regel op zaterdag én op afspraak te bezoeken: 0592 – 785724; 06 45167332; 06 51539129. In het zomerseizoen is de ‘Fortuna’ ’s zaterdags van 10-16 uur geopend en verder als de wimpel uithangt. Het bezoek is gratis! De molen kan ook gebruikt worden als trouwlocatie. De oorspronkelijke molen werd rond 1800 gebouwd op de huidige plek. Nadat deze molen in 1890 was afgebrand, werd de huidige molen gebouwd met gebruikmaking van de afgebroken molen uit Grijpskerk, ‘De Vrouwe Ida’, gebouwd in 1856. De molen heette eerst 'De Specht', maar de mulder wilde hem na een restauratie De Fortuin noemen. De schilder vergiste zich echter en maakte er ‘Fortuna’ van. De molen is prachtig beschilderd; heel uniek is het Sluis – reclamebord. April 2017 is molen (tijdelijk) stilgezet om de wiekenconstructie te verbeteren. Een bijzonderheid is, dat de molen 3 ingangen bezit waaraan een mooie legende is verbonden… In en rond de molen worden veel activiteiten georganiseerd: tentoonstellingen, films, abseilen, enz.
We gaan langs Noorderburen en Frytum naar de achkante stellingmolen ‘De Leeuw’, Molenstraat 8 in Oldehove. Deze molen was in 1855 gebouwd als koren (en pel-) molen. Is op afspraak te bezoeken ( G. Reitsma: 0594 528680). De molenwinkel is geopend op vrijdag en zaterdag van 13.00 – 15.00 u. De molen is een Rijksmonument en wordt al door de vierde generatie Reitsma bemand!
Uniek aan deze molen is, dat het de enige molen is met 4 verschillende wieksystemen op 2 roeden. Daarbij is het de laatste molen in Nederland die nog op commerciële basis heeft gepeld. De molenwinkel in het pakhuis verzorgt veel workshops en rondleidingen in de molen: proeverijen, oude ambachten, (school)excursies. Ook is er een groot scala aan meelproducten verkrijgbaar, die op de molen zelf worden gemalen.
Molen De Leeuw staat aan de noordkant van het dorp en is de hoogste molen in het dorp. De andere molen van Oldehove is de ‘Aeolus’.
In Oldehove slaan we de hoek om en gaan naar de eveneens achtkante stellingmolen ‘Aeolus’, Schipvaart 10, Oldehove. Ook deze molen is op afspraak te bezichtigen (P. Reitsma: 0594 591628). De molenaarsfamilie Reitsma, die ook ‘De Leeuw’ draaiende houdt, maalt ook op ambachtelijke wijze met deze molen. Samen met ‘De Leeuw’ zorgt de ‘Aeolus’ (= god van de wind) voor een prachtig dorpssilhouet in het wijde Groninger landschap! De Aeolus is gebouwd in 1846. Oorspronkelijk was het een pelmolen. Later (rond 1855) werd de molen ook als korenmolen ingericht, na afschaffing van belasting op het malen. In Groningen waren de pelmolens ook vaak uitgerust met stenen voor het malen van graan. Pelstenen hebben namelijk meer wind nodig om goed te kunnen draaien dan de maalstenen. Omdat er voor het pellen lang niet altijd genoeg wind was, was het voordelig om een gecombineerde molen te hebben. Na 1920 zijn hier de pelstenen verwijderd.
Via Saaksum en Ezinge gaan we uiteindelijk naar koren- en pelmolen ‘Joeswert’, Mentaweg 3 te Feerwerd. Deze molen is op afspraak te bezoeken: 06 44096536. Men is 7 dagen per week per telefoon bereikbaar, maar u bent ook van harte welkom op vrijdag en zaterdag vanaf 13.30 tot 17.30 uur in de molen! Ook deze molen is een hoge stellingmolen, met een belangrijke landschappelijke waarde. Molen ‘Joeswert’ werd in 1855 gebouwd als achtkante stellingmolen met de functie van pel- en korenmolen, in opdracht van molenaar-bakker Faber uit Garnwerd. Hij is genoemd naar polder Joeswerd, even ten zuiden van de molen. Polder en waterschap Joeswerd zijn weer vernoemd naar de wierde Joeswerd tussen Feerwerd en Aduard.
Joeswert is als korenmolen nog professioneel in gebruik. Vier dagen per week wordt er nog beroepsmatig met de molen gewerkt. Met windkracht wordt voor bakkerijen, restaurants en particulieren nog steeds gemalen. Mede dankzij het Speltproject in Pieterburen én door de toenemende interesse in zuiver gemaakt voedsel is er nog steeds werk op de molen. Het is een van de weinige molens waar nog spelt wordt gemalen! De molen heeft zijn authentieke sfeer behouden en geniet om die reden landelijke bekendheid!
Met dit laatste bezoek is aan de molentrip door het Westerkwartier helaas een eind gekomen. In de verte lonkt Garnwerd, de plaats waar we zijn gestart. Wij nodigen u van harte uit deze rondreis ook te gaan maken. Het is beslist een prachtig vergezicht: Molenland Westerkwartier !
Meer weten? Bezoek o.m. de websites van: de Molen Data Base; het Groninger Molenhuis; het Groninger Landschap; Stichting Groninger Poldermolens; Gemeente Zuidhorn; Molenstichting Winsum.